ฐานนฺติ กาโย จิตฺตญฺจ เวทนาย ฐานํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ยํ ตสฺมิํ สมเย กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ (ธ. ส. 449)ฯ ยํ ตสฺมิํ สมเย เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิต’’นฺติ (ธ. ส. 471) จฯ

ปวตฺติกาโลติ ปวตฺติกฺขโณ, ปวตฺตนากลนญฺจฯ ปวตฺติกฺขเณน หิ สุขทุกฺขเวทนานํ สุขทุกฺขภาโว ววตฺถิโตฯ ยถาห –

‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา, ทุกฺขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ

สุขาย เวทนาย อตฺถิภาโว สุขํ, นตฺถิภาโว ทุกฺขํฯ ทุกฺขาย เวทนาย อตฺถิภาโว ทุกฺขํ, นตฺถิภาโว สุขนฺติ อตฺโถฯ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย ปวตฺตนากลนํ ปวตฺติยา อากลนํ อนากลนญฺจ ชานนํ อชานนญฺจ สุขทุกฺขภาวววตฺถานํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อทุกฺขมสุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา’’ติฯ

อินฺทฺริยนฺติ เอตา หิ สุขาทโย ติสฺโส เวทนา สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ อธิปเตยฺยฏฺเฐน อินฺทฺริยโต ปญฺจธา วิภตฺตาฯ กายิกญฺหิ สาตํ สุขินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, อสาตํ ทุกฺขินฺทฺริยนฺติฯ มานสํ ปน สาตํ โสมนสฺสินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ, อสาตํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติฯ ทุวิธมฺปิ เนว สาตํ นาสาตํ อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ – ยถา กายิกเจตสิกา สุขทุกฺขเวทนา ‘‘สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ วิภชิตฺวา วุตฺตา, น เอวํ อทุกฺขมสุขาติ? เภทาภาวโตฯ ยเถว หิ อนุคฺคหสภาวา พาธกสภาวา จ สุขทุกฺขเวทนา อญฺญถา กายสฺส อนุคฺคหํ พาธกญฺจ กโรนฺติ, จิตฺตสฺส จ อญฺญถา, น เอวํ อทุกฺขมสุขา, ตสฺมา เภทาภาวโต วิภชิตฺวา น วุตฺตาฯ

ทฺวิธาทิตาติ สพฺพาปิ หิ เวทนา เวทยิตฏฺเฐน เอกวิธาปิ นิสฺสยเภเทน ทุวิธา – กายิกา เจตสิกาติ, สุขา, ทุกฺขา, อทุกฺขมสุขาติ ติวิธา, จตุโยนิวเสน จตุพฺพิธา, อินฺทฺริยวเสน, คติวเสน จ ปญฺจวิธา, ทฺวารวเสน จ อารมฺมณวเสน จ ฉพฺพิธา, สตฺตวิญฺญาณธาตุโยเคน สตฺตวิธา, อฏฺฐโลกธมฺมปจฺจยตาย อฏฺฐวิธา, สุขาทีนํ ปจฺเจกํ อตีตาทิวิภาเคน นววิธา, ตา เอว อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเทน อฏฺฐารสวิธา, ตถา รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ เอเกกสฺมิํ สุขาทิวเสน ติสฺโส ติสฺโส กตฺวาฯ รูปารมฺมณสฺมิญฺหิ สุขาปิ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขาปิ, อทุกฺขมสุขาปิ, เอวํ อิตเรสุปิฯ อถ วา อฏฺฐารสมโนปวิจารวเสน อฏฺฐารสฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺฐานิยํ, อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย โสมนสฺสฏฺฐานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ, โทมนสฺสฏฺฐานิยํ, อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรตี’’ติ (อ. นิ. 3.62)ฯ

เอวํ อฏฺฐารสวิธา โหนฺติฯ ตถา ฉ เคหสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตา อุเปกฺขา, ตถา เนกฺขมฺมสฺสิตา โสมนสฺสาทโยติ เอวํ ฉตฺติํสวิธา ฯ อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ อฏฺฐุตฺตรสตมฺปิ ภวนฺติฯ เอวเมตฺถ ทฺวิธาทิตา เวทิตพฺพาติฯ

ปกิณฺณกกถา นิฏฺฐิตาฯ

คาถาสุ สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สมาหิโตฯ เตน สมถภาวนานุโยคํ ทสฺเสติฯ สมฺปชาโนติ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทินา จตุพฺพิเธน สมฺปชญฺเญน สมฺปชาโนฯ เตน วิปสฺสนานุโยคํ ทสฺเสติฯ สโตติ สโตการีฯ เตน สมถวิปสฺสนานเยน ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ เตน สมนฺนาคตตฺตํ ทสฺเสติฯ เวทนา จ ปชานาตีติ ‘‘อิมา เวทนา, เอตฺตกา เวทนา’’ติ สภาวโต วิภาคโต ‘‘อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติ อนิจฺจาทิลกฺขณโต จ ปุพฺพภาเค ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน ปริญฺญาปฏิเวเธน ปชานาติฯ เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ สมุทยสจฺจํฯ ยตฺถ เจตา นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺตาวตา เวทนา ยตฺถ นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิโรธสจฺจํฯ ขยคามินนฺติ เวทนานํ ขยคามินํ อริยมคฺคญฺจ ปชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ

เวทนานํ ขยาติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺเตน อริยมคฺเคน เวทนานํ อนุปฺปาทนิโรธาฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห, ปหีนตณฺโห, กิเลสปรินิพฺพาเนน, ขนฺธปรินิพฺพาเนน จ ปรินิพฺพุโต โหติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยเวทนาสุตฺตวณฺณนา

[53] จตุตฺเถ ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ สุขเวทนา วิปริณามทุกฺขวเสน ทุกฺขาติ ญาณจกฺขุนา ปสฺสิตพฺพาฯ สลฺลโต ทฏฺฐพฺพาติ ทุนฺนีหรณฏฺเฐน อนฺโตตุทนฏฺเฐน ปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขทุกฺขภาเวน ทุกฺขเวทนา สลฺลนฺติ ปสฺสิตพฺพาฯ อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ตาวกาลิกโต นิจฺจปฏิปกฺขโต จ อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจาติ ปสฺสิตพฺพาฯ กามญฺเจตฺถ สพฺพาปิ เวทนา อนิจฺจโต ปสฺสิตพฺพา, อนิจฺจทสฺสนโต ปน สาติสยํ วิราคนิมิตฺตํ ทุกฺขทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘สุขา, ภิกฺขเว, เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาหฯ อถ วา ยตฺถ ปุถุชฺชนา สุขาภินิเวสิโน, ตตฺถ นิพฺเพทชนนตฺถํ ตถา วุตฺตํฯ เตนสฺสา สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขภาโว ทสฺสิโตฯ ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺติ วิปริณามทุกฺขตาย ‘‘สุขา, ภิกฺขเว, เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ วตฺวา ‘‘สุขาปิ ตาว เอทิสี, ทุกฺขา นุ โข กีทิสี’’ติ จินฺเตนฺตานํ ทุกฺขทุกฺขตาย ‘‘ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาห, อิตรา ปน สงฺขารทุกฺขตาย เอว ทุกฺขาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ อโวจฯ

เอตฺถ จ ‘‘สุขา เวทนา ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ เอเตน ราคสฺส สมุคฺฆาตนูปาโย ทสฺสิโตฯ สุขเวทนาย หิ ราคานุสโย อนุเสติฯ ‘‘ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ เอเตน โทสสฺส สมุคฺฆาตนูปาโย ทสฺสิโตฯ ทุกฺขเวทนาย หิ ปฏิฆานุสโย อนุเสติฯ ‘‘อทุกฺขมสุขา เวทนา อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพา’’ติ เอเตน โมหสฺส สมุคฺฆาตนูปาโย ทสฺสิโตฯ อทุกฺขมสุขเวทนาย หิ อวิชฺชานุสโย อนุเสติฯ

ตถา ปฐเมน ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ ทสฺสิตํ ตสฺส สุขสฺสาทเหตุกตฺตา, ทุติเยน ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานํฯ ยถาภูตญฺหิ ทุกฺขํ อปริชานนฺตา ตสฺส ปริหรณตฺถํ ทุจฺจริตํ จรนฺติฯ ตติเยน ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส ปหานํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺตสฺส ทิฏฺฐิสํกิเลสาภาวโต อวิชฺชานิมิตฺตตฺตา ทิฏฺฐิสํกิเลสสฺส, อวิชฺชานิมิตฺตญฺจ อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ ปฐเมน วา วิปริณามทุกฺขปริญฺญา, ทุติเยน ทุกฺขทุกฺขปริญฺญา, ตติเยน สงฺขารทุกฺขปริญฺญาฯ ปฐเมน วา อิฏฺฐารมฺมณปริญฺญา, ทุติเยน อนิฏฺฐารมฺมณปริญฺญา, ตติเยน มชฺฌตฺตารมฺมณปริญฺญาฯ วิรตฺเตสุ หิ ตทารมฺมณธมฺเมสุ อารมฺมณานิปิ วิรตฺตาเนว โหนฺตีติฯ ปฐเมน วา ราคปฺปหานปริกิตฺตเนน ทุกฺขานุปสฺสนาย อปฺปณิหิตวิโมกฺโข ทีปิโต โหติ, ทุติเยน โทสปฺปหานปริกิตฺตเนน อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิมิตฺตวิโมกฺโข, ตติเยน โมหปฺปหานปริกิตฺตเนน อนตฺตานุปสฺสนาย สุญฺญตวิโมกฺโข ทีปิโต โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ยโตติ ยทา, ยสฺมา วาฯ อริโยติ กิเลเสหิ อารกา ฐิโต ปริสุทฺโธฯ สมฺมทฺทโสติ สพฺพาสํ เวทนานํ จตุนฺนมฺปิ วา สจฺจานํ อวิปรีตทสฺสาวีฯ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ เวทนามูลกํ ตณฺหํ อคฺคมคฺเคน ฉินฺทิ, อนวเสสโต สมุจฺฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธํ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ, นิมฺมูลมกาสิฯ สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา, ปหานาภิสมยา วาฯ อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ ปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิย, อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา ปหีนตฺตา จ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส โกฏิสงฺขาตํ อนฺตํ ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

คาถาสุ โยติ โย อริยสาวโกฯ อทฺทาติ อทฺทส, สุขเวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสีติ อตฺโถฯ สุขเวทนา หิ วิสมิสฺสํ วิย โภชนํ ปริโภคกาเล อสฺสาทํ ททมานา วิปริณามกาเล ทุกฺขาเยวาติฯ ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ยถา สลฺลํ สรีรํ อนุปวิสนฺตมฺปิ ปวิฏฺฐมฺปิ อุทฺธริยมานมฺปิ ปีฬเมว ชเนติ, เอวํ ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชมานาปิ ฐิติปฺปตฺตาปิ ภิชฺชมานาปิ วิพาธติเยวาติ ตํ สลฺลโต วิปสฺสีติ วุตฺตํฯ

อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโตติ สุขทุกฺขโต สนฺตสภาวตาย สนฺตตรชาติกมฺปิ นํ อทุกฺขมสุขํ อนิจฺจนฺติกตาย อนิจฺจโต ปสฺสิฯ

ส เว สมฺมทฺทโสติ โส เอวํ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ สมฺมเทว ทุกฺขาทิโต ทสฺสาวีฯ ยโตติ ยสฺมาฯ ตตฺถาติ เวทนายํฯ วิมุจฺจตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน วิมุจฺจติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สุขาทีนิ ทุกฺขาทิโต อทฺทส, ตสฺมา ตตฺถ เวทนาย ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน สมุจฺเฉทวเสน วิมุจฺจติฯ ยํสทฺเท หิ วุตฺเต ตํสทฺโท อาหริตฺวา วตฺตพฺโพฯ อถ วา ยโตติ กายวาจาจิตฺเตหิ สํยโต ยตตฺโต, ยตติ ปทหตีติ วา ยโต, อายตตีติ อตฺโถฯ อภิญฺญาโวสิโตติ เวทนามุเขน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา ฉฏฺฐาภิญฺญาย ปริโยสิโต กตกิจฺโจฯ สนฺโตติ ราคาทิกิเลสวูปสเมน สนฺโตฯ โยคาติโคติ กามโยคาทิํ จตุพฺพิธมฺปิ โยคํ อติกฺกนฺโตฯ อุภยหิตมุนนโต มุนีติฯ

จตุตฺถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปฐมเอสนาสุตฺตวณฺณนา

[54] ปญฺจเม เอสนาติ คเวสนา ปริเยสนา มคฺคนาฯ ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กาเมสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กาเมสนาติ กามานํ เอสนา, กามสงฺขาตา วา เอสนา กาเมสนาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท, กามราโค, กามนนฺที, กามสฺเนโห , กามปิปาสา, กามมุจฺฉา, กามชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา กามราโค กาเมสนาติ เวทิตพฺโพฯ ภเวสนายปิ เอเสว นโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา ภเวสนราโค รูปารูปภวปตฺถนา ภเวสนาติ เวทิตพฺพาฯ พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา พฺรหฺมจริเยสนาฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ คาโห ปติฏฺฐาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ (วิภ. 919)ฯ

ตสฺมา ทิฏฺฐิคตสมฺมตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส เอสนา ทิฏฺฐิพฺรหฺมจริเยสนาติ เวทิตพฺพาติฯ เอตฺตาวตา ราคทิฏฺฐิโย เอสนาติ ทสฺสิตา โหนฺติฯ น เกวลญฺจ ราคทิฏฺฐิโยว เอสนา, ตเทกฏฺฐํ กมฺมมฺปิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา กาเมสนา? กามราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ กาเมสนาฯ ตตฺถ กตมา ภเวสนา? ภวราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ ภเวสนาฯ ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา? อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, มโนกมฺมํ, อยํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริเยสนา’’ติ (วิภ. 919) –

เอวเมตา ติสฺโส เอสนา เวทิตพฺพาฯ

คาถาสุ สมฺภวนฺติ เอตฺถ เอสนานํ อุปฺปตฺติเหตุภูตา อวิชฺชาทโย ตณฺหา จาติ สมฺภโว, สมุทโยติ อตฺโถฯ ยตฺถ เจตา นิรุชฺฌนฺตีติ พฺรหฺมจริเยสนา ปฐมมคฺเคน นิรุชฺฌติ, กาเมสนา อนาคามิมคฺเคน, ภเวสนา อรหตฺตมคฺเคน นิรุชฺฌตีติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปญฺจมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ทุติยเอสนาสุตฺตวณฺณนา

[55] ฉฏฺเฐ พฺรหฺมจริเยสนา สหาติ พฺรหฺมจริเยสนาย สทฺธิํฯ วิภตฺติโลเปน หิ อยํ นิทฺเทโส, กรณตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘พฺรหฺมจริเยสนาย สทฺธิํ กาเมสนา, ภเวสนาติ ติสฺโส เอสนา’’ติฯ ตาสุ พฺรหฺมจริเยสนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อิติสจฺจปรามาโส, ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมุสฺสยา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – อิติ เอวํ สจฺจนฺติ ปรามาโส อิติสจฺจปรามาโสฯ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ ทิฏฺฐิยา ปวตฺติอาการํ ทสฺเสติฯ ทิฏฺฐิโย เอว สพฺพานตฺถเหตุภาวโต ทิฏฺฐิฏฺฐานาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ, ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ ตา เอว จ อุปรูปริ วฑฺฒมานา โลภาทิกิเลสสมุสฺสเยน จ สมุสฺสยา, ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ มิจฺฉาภินิวิสมานา สพฺพานตฺถเหตุภูตา กิเลสทุกฺขูปจยเหตุภูตา จ ทิฏฺฐิโย พฺรหฺมจริเยสนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตน ปวตฺติอาการโต นิพฺพตฺติโต จ พฺรหฺมจริเยสนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

สพฺพราควิรตฺตสฺสาติ สพฺเพหิ กามราคภวราเคหิ วิรตฺตสฺสฯ ตโต เอว ตณฺหกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺตตฺตา ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโน อรหโตฯ เอสนา ปฏินิสฺสฏฺฐาติ กาเมสนา, ภเวสนา จ สพฺพโส นิสฺสฏฺฐา ปหีนาฯ ทิฏฺฐิฏฺฐานา สมูหตาติ พฺรหฺมจริเยสนาสงฺขาตา ทิฏฺฐิฏฺฐานา จ ปฐมมคฺเคเนว สมุคฺฆาติตาฯ เอสนานํ ขยาติ เอวเมตาสํ ติสฺสนฺนํ เอสนานํ ขยา อนุปฺปาทนิโรธา ภินฺนกิเลสตฺตาฯ ภิกฺขูติ จ สพฺพโส อาสาภา วาฯ นิราโสติ จ ทิฏฺเฐกฏฺฐสฺส วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลสฺส ปหีนตฺตา อกถํกถีติ จ วุจฺจตีติฯ

ฉฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-8. อาสวสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[56-57] สตฺตเม กามาสโวติ กาเมสุ อาสโว, กามสงฺขาโต วา อาสโว กามาสโว , อตฺถโต ปน กามราโค รูปาทิอภิรติ จ กามาสโวฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภวปตฺถนา จ ภวาสโวฯ อวิชฺชาว อวิชฺชาสโวฯ

อาสวานญฺจ สมฺภวนฺติ เอตฺถ อโยนิโสมนสิกาโร อวิชฺชาทโย จ กิเลสา อาสวานํ สมฺภโวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อโยนิโส, ภิกฺขเว, มนสิกโรโต อนุปฺปนฺนา เจว อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ อาสวา ปวฑฺฒนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.15)ฯ

‘‘อวิชฺชา, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา อนฺวเทว อหิริกํ อโนตฺตปฺป’’นฺติ (อิติวุ. 40) จฯ

มคฺคญฺจ ขยคามินนฺติ อาสวานํ ขยคามินํ อริยมคฺคญฺจฯ ตตฺถ กามาสโว อนาคามิมคฺเคน ปหียติ, ภวาสโว อวิชฺชาสโว จ อรหตฺตมคฺเคนฯ กามุปาทานํ วิย กามาสโวปิ อคฺคมคฺควชฺโฌติ จ วทนฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อฏฺฐเม อปุพฺพํ นตฺถิฯ

สตฺตมอฏฺฐมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ตณฺหาสุตฺตวณฺณนา

[58] นวเม ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, รูปาทิวิสยํ ตสตีติ วา ตณฺหาฯ อิทานิ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กามตณฺหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามตณฺหาฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา จ ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค วิภวตณฺหาฯ อปิจ ปจฺฉิมตณฺหาทฺวยํ ฐเปตฺวา เสสา สพฺพาปิ ตณฺหา กามตณฺหา เอวฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? สสฺสตทิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ภวตณฺหาฯ ตตฺถ กตมา วิภวตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ วิภวตณฺหา ฯ อวเสสา ตณฺหา กามตณฺหา’’ติ (วิภ. 916)ฯ